De ruïne van de St. Maartenskapel
(zuidoostzijde van de burcht).
.

De verdwenen Barbarossa-burcht

De Barbarossaburcht is een verdwenen burcht. Dit kasteel stond in Nijmegen (Gelderland), in het huidige park Het Valkhof, aan de rand van het centrum van de stad.

Een koninklijk paleis!

De geschiedenis van het kasteel begint al in de 8ste eeuw. Nijmegen was toen een grensnederzetting van het Frankische Rijk.

Rond 776 liet de Frankische koning Karel de Grote (742-814) op het Valkhof een versterkt paleis optrekken. Hoe dit paleis eruit zag is niet bekend, maar waarschijnlijk was het toen een houten complex. Karel de Grote verbleef er regelmatig en vermoedelijk heeft hij er zelfs een tijd gewoond.

Eerste verwoesting

Karel de Grote overleed in 814. Hij kreeg vele nakomelingen en het Frankische Rijk werd daardoor verdeeld in verschillende koninkrijken [meer weten]. Eind 9de eeuw maakte Nijmegen deel uit van het koninkrijk Oost-Francië. De Noormannen vielen toen het land binnen, drongen door tot Nijmegen en verschansten zich in het paleis. Hierop kwam de Oost-Frankische koning Lodewijk III de Jonge (ca.835-882) de stad Nijmegen belegeren. De Noormannen verlieten de stad, maar zetten het paleis wel in brand...

De Duitse keizers

De St. Nicolaaskapel
(noordwestzijde van de burcht)
.

Uit Oost-Francië ontstond in 962 het Heilige Roomse Rijk. Nijmegen viel nu onder de Duitse keizers. Deze lieten het paleis herstellen. Rond 1030 bouwden ze er ook de nog bestaande St. Nicolaaskapel (zie foto hiernaast).

De Duitse keizers verbleven tot halverwege de 11de eeuw regelmatig op het paleis. In 1047 kwamen de hertog van Lotharingen en de graaf van Vlaanderen echter in opstand tegen de Duitse keizer Hendrik III. Het paleis werd daarbij afgebrand, en na de verwoesting bezochten de keizers het paleis niet meer zo vaak.

Het ontstaan van de burcht

Pas een eeuw later kregen de Duitse keizers weer interesse in het paleis. In 1152 begon keizer Frederik Barbarossa daar opeens een burcht op te trekken. Waarschijnlijk werd de nog bestaande St. Maartenskapel toen ook opgetrokken (zie eerste en laatste foto). Toen Frederik Barbarossa in 1190 overleed, was de burcht nog steeds niet voltooid. Waarschijnlijk werd het kasteel voltooid door de tweede zoon van Frederik, keizer Hendrik VI.



Maquette van het verdwenen kasteel,
vanuit het noordoosten.

De twee nog bestaande kapellen zijn in blauw gemarkeerd:
links de St. Maartenskapel,
rechts de St. Nicolaaskapel.


De burcht bestond toen uit een aantal woonvleugels en een hoge donjon in het midden (zie maquette). Waarschijnlijk was het geheel toen al omgeven door een ringmuur (de muurtorens werden pas later toegevoegd).

In handen van Gelre

De burcht bleef in handen van de Duitse keizers tot halverwege de 13de eeuw. Toen had de nog niet gekroonde keizer Willem I geld nodig. Hij verpandde daarom de burcht aan graaf Otto II van Gelre. Maar het pand werd nooit afgelost, zodat de burcht en de stad Nijmegen uiteindelijk in handen vielen van de Gelderse graven. Daarna lieten de graven van Gelre de burcht verder uitbreiden. Omstreeks 1450 had het kasteel in hoofdlijnen al zijn definitieve vorm gekregen.

Het begin van het einde

De binnenkant van de ruïne van de St. Maartenskapel.
.

Al halverwege de 15de eeuw begon de burcht te vervallen. Het had alles te maken met de behoefte aan tufsteen, waarmee de burcht was opgetrokken. Tufsteen werd in die tijd in gemalen vorm gebruikt bij het bereiden van metselspecie, en de verkoop ervan kon veel geld opleveren!
Het tufsteen van de burcht werd dan ook vaak uitgebroken en verkocht, zowel legaal als illegaal. Wanneer het legaal gebeurde, diende de opbrengst om weer andere delen van het kasteel op te knappen, want het onderhoud van dit enorme kasteel was een eeuwige bron van zorg.

De burcht kreeg ook te lijden van oorlogsgeweld! In 1543 was Nijmegen (net als de rest van Gelre) aan de Habsburgers gekomen. Daarna brak de tachtigjarige oorlog uit (1568-1648) en de stad en zijn kasteel vielen in handen van de Spanjaarden. Hierop kwamen Staatse troepen onder bevel van prins Maurits van Oranje het kasteel beschieten (in 1590). De burcht liep aanzienlijke schade op en werd ook nog geplunderd.

De Oranjes op de burcht

In 1785 kwam stadhouder Willem V van Oranje-Nassau met zijn gezin op de burcht wonen. Door de burgertwisten tussen prinsgezinden en patriotten vond Willem dat hij er goed aan deed om maar enige tijd buiten Den Haag te verblijven. Willem en zijn gezin verbleven twee jaar op het kasteel. In september 1787 vertrokken zij weer naar Den Haag.

Laatste belegering, sloop, ... en tijdelijk herbouw!

In 1794 vielen de Fransen Nederland binnen. Hoewel het Franse leger Nijmegen met groot geschut beschoot, werd de burcht slechts licht beschadigd. Toch werd de burcht niet hersteld. Het Provinciaal bestuur van Gelre beweerde dat herstel en onderhoud te veel geld kostten en besloot het kasteel maar af te breken. Alle bouwmaterialen werden verkocht aan de meestbiedende. Slechts de twee slotkapellen konden worden gered.

Ter gelegenheid van 'Tweeduizend jaar Nijmegen' werd de donjon in 2005 tijdelijk herbouwd (zie foto).

Vandaag de dag

Op het voormalige kasteelterrein ligt nu een park. Het is vrij toegankelijk.



Foto hierboven
: de St. Nicolaaskapel.



Het Valkhof

Voerweg

Nijmegen



[Hoofdmenu]

Tekst: Mathieu Fannee

Geraadpleegde literatuur:

Eliëns, F.M., J. Harenberg (1984). Middeleeuwse kastelen van Gelderland. Uitgeverij Elmar b.v., Rijswijk, p.159-165;

Kuipers-Verbuijs, M.J. et al (1997). Ruïnes in Nederland, Waanders Uitgevers, Zwolle, p.152-156;

Reijen, Paul E. van (1976). Middeleeuwse kastelen in Nederland, Unieboek b.v., Bussum. (3de herziene druk), p.50-51;

http://www.absolutefacts.nl/kastelen/data/valkhofnijmegen.htm;
http://www.bertsgeschiedenissite.nl/middeleeuwen/eeuw9/eeuw9lagelanden4.html;
http://www.kasteleninnederland.nl/kasteel154.php;
http://nl.wikipedia.org/wiki/Valkhof;
http://www.valkhof.nl/Geschiedenis.htm;

Illustraties:
(maquette) auteur onbekend / Nederlandse Kastelenstichting, gevonden op http://www.kastelenbeeldbank.nl/Gelderland/Valkhof-Nijmegen/index.htm;
(foto's van de twee slotkapelle) Mathieu Fannee;