Kasteel Tongelaar vanuit het zuidoosten.
Links de 14de-eeuwse poorttoren.
Rechts de oostvleugel.
.

Kasteel Tongelaar

Kasteel Tongelaar is een waterkasteel, waarvan alleen de voorburcht bewaard is gebleven. Het kasteel staat ten noorden van het dorp Mill (Noord-Brabant).

De stichting van het kasteel

Wanneer en door wie het kasteel is gesticht, is niet bekend.

Eind 13de eeuw was het kasteel in handen van ridder Jan I van Cuijk. Deze machtige edelman was raadheer en trouwe bondgenoot van de hertog van Brabant. Tijdens de slag bij Woeringen in 1288 vocht Jan van Cuijk dan ook mee aan de zijde van de Brabantse ridders.

Vreemd genoeg droeg Jan van Cuijk in 1282 het kasteel in leen op aan graaf Floris V van Holland. Waarschijnlijk hoopte Jan van Cuijk op die manier zijn bezittingen in het verre Holland veilig te stellen.

In Jans tijd was Tongelaar een belangrijke vesting. Het kasteel was toen waarschijnlijk een mottekasteel. Deze motte stond direct aan de westzijde van de huidige gebouwen (links op de plattegrond hieronder).

Samenzwering

Plattegrond van het kasteel
Rechts de huidige voorburcht, met in het rood de overgebleven 14de-eeuwse poorttoren;
Links in het groen de opgegraven fundamenten van de verdwenen 14de-eeuwse hoofdburcht (afgebroken rond 1800).
(naar D.B.M. Hermans & E.D. Orsel, 2009)
.
In 1296 meldde Jan I van Cuijk de Hollandse graaf opeens geen leenman meer van hem te willen zijn. Dit kwam eigenlijk neer op een oorlogsverklaring. Niet zonder reden, want de graaf van Holland was van zijn kant bondgenoot geworden van de koning van Frankrijk en deze had hem gevraagd Jan van Cuijk te bestrijden, omdat deze leenman van de Engelse koning was geworden...

Uiteindelijk werd de graaf van Holland ditzelfde jaar vermoord en zeer waarschijnlijk was Jan van Cuijk daar het brein achter (zie Muiderslot). Na de moord op de graaf werd Tongelaar weer domein van de heren van Cuijk.

Een nieuw kasteel

In de loop van de 14de eeuw kregen de heren van Cuijk financiële moeilijkheden. Mogelijk hebben zij het kasteel moeten verkopen, maar zeker is het niet. In ieder geval kwam het kasteel in handen van het geslacht Van Merwijck. In 1445 wordt Cornelis van Merwijck namelijk als heer van Tongelaar genoemd.

In deze periode werd het oude kasteel geheel herbouwd. De motte aan de westzijde werd vermoedelijk afgegraven, waarna daar een woontoren (ca. 7 x 8,6 meter) werd opgetrokken. Deze toren, die later werd uitgebouwd, vormde de hoofdburcht (zie links op de plattegrond).
Op de voorburcht (waar de huidige gebouwen staan) verrees toen de huidige poorttoren, die de hoofdingang vormde van het kasteel. Hoe de rest van de voorburcht er toen uitzag is niet bekend.

De westzijde van het kasteel.
De westvleugel werd waarschijnlijk kort na 1800 opgetrokken. Oorspronkelijk stond hier de slotkapel.
.

Latere eigenaren

Kasteelheer Cornelis van Merwijck werd opgevolgd door zijn zoon Willem, die ook ambtman van Kessel was.
Willems dochter erfde het kasteel in 1513. Door haar huwelijk kwam het kasteel in handen van de familie van haar man Arnt van Bocholtz, ambtman van Grave en Cuijk. De familie Van Bocholtz hield het kasteel niet lang in bezit. Arnts kleindochter Maria Anne van Bocholtz trouwde namelijk met de Antwerpse burgemeester Antoon van Berchem, zodat Tongelaar in de familie Van Berchem kwam.

In 1733 vererfde het kasteel op de familie De Hinnisdael. Door huwelijk kwam Tongelaar in 1781 vervolgens in handen van de familie De Thiennes. In die periode moet de noordvleugel van de voorburcht zijn gebouwd.

Afbraak van de hoofdburcht

Ergens rond 1800 liet de familie De Thiennes de oude hoofdburcht afbreken. Na de sloop werd de huidige westvleugel van de voorburcht achter de poorttoren opgetrokken. Zo verloor de huidige poorttoren haar functie van poort: de toegang tot de voorburcht kwam toen in de zuidmuur te zitten (zie foto hieronder).

Kasteel Tongelaar vanuit het zuiden.
Rechts de huidige ingang.
.
Daarna waren de eigenaren zelden op het kasteel, zodat Tongelaar meestal bewoond werd door rentmeesters.

In 1917 werd het kasteel verkocht aan Jkvr. Louisa van Nispen tot Pannerden. Een jaar later verkocht zij Tongelaar alweer aan de familie Van Wagenberg.

Opgraving

In 1964 werden op het terrein van de voormalige hoofdburcht archeologische opgravingen gedaan. Toen werden de fundamenten van een verdwenen woontoren uit de 14de eeuw aangetroffen en fundamenten van latere aanbouwsels (zie plattegrond hierboven)

Vandaag de dag

Sinds 1978 is de stichting Brabants Landschap eigenaar van Tongelaar. Het kasteel wordt nu gebruikt als trouwlocatie, vergadercentrum of feestzaal. Het kasteel is niet te bezichtigen, maar men kan er vrij omheen lopen.



Kasteel Tongelaar

Tongelaar 12 & 16

Mill



[Hoofdmenu]

Tekst: Mathieu Fannee

Geraadpleegde literatuur:

Hermans, D.B.M. & E.D. Orsel (2009). "Het kasteel Tongelaar, een imposante laat 14e-eeuwse poorttoren van een herbouwd kasteel" in: Janssen, H. en W. Landewé (2009). Middeleeuwse Kastelen in veelvoud, Nieuwe studies over oud erfgoed, p.253-275;

Kransberg, D. & H. Mils (1979). Kastelengids van Nederland; Middeleeuwen. Fibula-Van Dishoeck, Haarlem, p.200-201;

Oirschot, A. van (1981). Middeleeuwse Kastelen van Noord-Brabant, hun bewoners en hun bewogen geschiedenis. Elmar, Rijswijk, p.280-283;

Verkaik, J.W. (1996). De moord op graaf Floris V. Middeleeuwse studies en bronnen XLVII. Uitgeverij Verloren, Hilversum;

Illustraties:
(foto's van het kasteel) Mathieu Fannee;
(plattegrond) Mathieu Fannee, naar D.B.M. Hermans & E.D. Orsel, 2009;