Het hoekpaviljoen uit 1563, op de zuidwestelijke hoek van de voorburcht. .

Het kasteel van Gemert

Het kasteel van Gemert is een voormalige waterburcht. Het ligt aan de westzijde van het dorp Gemert (Noord-Brabant).

De ridders van de Duitse Orde

De geschiedenis van het kasteel van Gemert begint in zekere zin al tijdens de kruistochten in Palestina. Er bestond toen een geestelijke orde van ridders uit het Duitse Rijk, die als doel hadden om gewonde kruisvaarders te verzorgen en te verplegen. Uit deze orde ontstond in 1189 de "Duitse Orde".

Eenmaal terug in Europa gingen de ridders van de Duitse Orde in dienst van verschillende vorsten vechten. In ruil daarvoor vroegen ze land waarop zij burchten lieten bouwen om hun macht uit te breiden.

Op een gegeven moment ging Gemert ook behoren tot de bezittingen van de Duitse Orde. Kruisvaarder Rutger van Gemert, een telg uit de familie van de heren van Gemert, trad rond 1200 als ridder toe tot de Duitse Orde en droeg daar zijn bezittingen aan over. Vanaf zijn tijd was Gemert een soort heerlijkheid met twee heren: de heer van Gemert en de Duitse Orde.

Machtsstrijd

Het kasteel van Gemert in 1730, gezien vanuit het noordwesten. Op de voorgrond links de hoofdburcht. Rechts het hoekpaviljoen van de voorburcht. .

Al snel ontstond tussen de heer van Gemert en de Duitse Orde een machtsstrijd. In 1331 liep het conflict zo hoog op dat heer Diederik van Gemert de Duitse ridders met geweld wou verjagen. Beide partijen staken elkaars bezittingen in brand en beroofden elkaar.
Uiteindelijk werden de Brabantse hertog en hertogin te hulp geroepen. Zij stelden een onderzoek in en kwamen tot de uitspraak dat beide partijen elkaar schadeloos moesten stellen. Maar Diederik van Gemert kwam er het slechtste vanaf: hij moest de hertog een zware boete betalen en werd ook nog op bedevaart gestuurd naar St. Jacobus van Compostella.

Dertig jaar later (1366) werd Diederik door de hertog van Brabant gedwongen om zijn deel van de heerlijkheid Gemert aan hem over te dragen, waarop de Brabantse hertog dit weer overdroeg aan de Duitse Orde. Vanaf dit moment was Gemert volledig in handen van de Duitse Orde.

Detail van het poortgebouw uit 1548 aan de binnengracht. Boven de poort staat de wapenspreuk van de bouwheer Wijnant van Breyl: "So Goet Is Got". .

De stichting van het kasteel

Nu de Duitse Orde in Gemert heer en meester was geworden, besloot de commandeur van de Orde hier een kasteel op te trekken.

In 1391 begon dan ook de bouw van het kasteel van Gemert. Op de plek van het huidige hoofdgebouw verrees toen een vierkante burcht van 30 bij 30 meter (zie tekening hierboven). Kort na 1410 moet de bouw van het kasteel zijn voltooid.

Het kasteel bood in die tijd huisvesting aan de commandeurs van Gemert en ook aan allerlei priesterleden van de Duitse Orde uit de omgeving.

In de 16de eeuw lieten de commandeurs van de Duitse Orde het kasteel verder uitbouwen. Het hoekpaviljoen (zie de eerste foto) en de aangrenzende poortdoorgang dateren beide nog uit die tijd. In 1607 kwam ten slotte het huidige poortgebouw aan de buitengracht gereed (zie foto hieronder).

De tachtigjarige oorlog

Het poortgebouw aan de buitengracht. .

Onder de heerschappij van de Duitse Orde op Gemert woedden verschillende conflicten, zoals de strijd tussen Gelre en Brabant, of later de tachtigjarige oorlog (1568-1648). Maar de Duitse Ridders stelden zich altijd neutraal op en hun neutraliteit werd ook steeds gerespecteerd. Hierdoor kwam Gemert ongeschonden uit de tachtigjarige oorlog.

Echter meteen na de Vrede van Münster in 1648 brak in Gemert de hel los. De toenmalige commandeur van Gemert, Caspar Ulrich van Hoensbroek, scheidde zich af van de Duitse Orde en verklaarde zich onafhankelijk op "zijn" kasteel en heerlijkheid van Gemert. Ook riep hij de hulp in van de Staten Generaal, waarop Staatse troepen zich van het kasteel en van de heerlijkheid meester maakten.

De Grootmeester van de Duitse Orde, aartshertog Leopold van Oostenrijk, kwam daartegen in verzet, maar de Staten Generaal hielden vol dat Gemert Generaliteitsland was geworden.
De Duitse Orde liet niet los, maar pas in 1662 lukte het de Orde om Gemert weer in handen te krijgen.

Het hoofdgebouw, vanuit de zuiden. .

Verbouwingen

In de 18de eeuw werd het kasteel grondig verbouwd.

Landcommandeur Damiaan Hugo Graaf van Schönborn wilde het kasteel als zomerverblijf gebruiken en liet het hoofdgebouw rond 1740 dan ook verbouwen. Het kreeg toen zijn huidige U-vormige plattegrond: een middengedeelte met twee haaks daarop staande vleugels (zie foto hiernaast).
Na hem liet de commandeur van Gemert ridder Johan Jozef van der Noot ook nog de voorburcht restaureren.

Het einde van de Duitse Orde op Gemert

De Duitse Orde raakte Gemert uiteindelijk kwijt. In 1794 viel het Franse leger namelijk het land binnen, waarna Nederland een eenheidsstaat werd. Niet alleen verloor Gemert hierdoor zijn status van heerlijkheid, de Duitse Orde werd in 1809 door Napoleon ook nog geliquideerd. Alsof dat nog niet genoeg was, werd het kasteel van Gemert door de Fransen bezet en raakte in verval.

Boven De voorburcht van het kasteel in 1675, gezien vanuit het zuidoosten. Onder De huidige voorburcht, herbouwd op de oude fundamenten in 1907-1909.

.

In 1813 werd het kasteel uiteindelijk verkocht aan Adriaan van Riemsdijk, een lid van de Ridderschap van het hertogdom Limburg. Deze ging niet in het kasteel wonen, maar verhuurde het in gedeelten. In de oude burcht zaten onder andere een katoenspinnerij, het gezin van de burgemeester van Gemert, en ook werd er een weefschool in gevestigd...

Brand, herstel en uitbreiding

In 1881 viel het kasteel opnieuw in handen van een geestelijke orde: Franse Jezuïeten.

Helaas brak er in de nacht van 19 op 20 april 1883 een heftige brand uit, wat het hoofdgebouw van het kasteel zwaar beschadigde. Na de brand stonden alleen nog de buitenmuren overeind, maar de Franse Jezuïeten lieten het gebouw gelukkig al na een jaar herstellen.
Ook bouwden de Jezuïeten in 1907-1909 twee nieuwe vleugels met een hoektoren op de oude fundamenten van de verdwenen voorburcht: de zogenaamde jezuïetenbouw (zie foto hiernaast).

De Franse Jezuïeten bleven in Gemert tot 1914. In dat jaar brak de Eerste Wereldoorlog uit: de Franse Jezuïeten moesten nu hun militaire dienstplicht vervullen en keerden terug naar Frankrijk.

Daarna kwam het kasteel in handen van de Congregatie van de Heilige Geest, die er in 1920 een seminarie in vestigde. In 1969 werd de priesteropleiding uiteindelijk opgeheven. Hierop werd het kasteel de hoofdzetel van de congregatie.
De congregatie zette het kasteel in 2007 uiteindelijk te koop.

Vandaag de dag

Het park rondom het kasteel is overdag open (raadpleeg de VVV).

[Hoofdmenu]

Tekst: Mathieu Fannee

Geraadpleegde literatuur:

Janssen, H.L., J.M.M. Kylstra-Wielinga, & B. Olde Meiering (red.) (1996). 1000 jaar kastelen in Nederland, Functie en vorm door de eeuwen heen, Uitgeverij Matrijs, Utrecht, p.92-93, p.244-245;

Hendriks, Ben (2000). Kasteel Gemert. (URL: http://www.absolutefacts.nl/kastelen/data/gemert.htm)

Oirschot, A. van (1981). Middeleeuwse Kastelen van Noord-Brabant, hun bewoners en hun bewogen geschiedenis, Elmar, Rijswijk, p.211-218;

Heemkundekring de Kommanderij Gemert (2011). "Het kasteel van Gemert", naar "Kasteel Gemert" door Ad Otten, Ton Thelen dec. 1995, URL: www.heemkundekringgemert.nl;

http://nl.wikipedia.org/wiki/Kasteel_van_Gemert;
http://nl.wikipedia.org/wiki/Duitse_orde;
http://www.kich.nl/kich2010/rapport.jsp?id_qualifier=ODB:Rijksmonumentnr&id=16049;
http://www.heemkundekringgemert.nl;

Illustraties:
(tekening van het kasteel in 1675) naar een tekening van Valentijn Klotz, gevonden op http://www.kasteleninnederland.nl/foto987.php;
(tekening van het kasteel in 1730) gewassen pentekening van A. de Haen, gevonden op http://www.kasteleninnederland.nl/foto988.php;
(foto's van het kasteel) Mathieu Fannee;