Het Huis ter Does in welstand (18de eeuw). .

Het verdwenen Huis ter Does

Het Huis ter Does was een ronde waterburcht. Het lag in Leiderdorp (Zuid-Holland), bij de uitstroming van de wetering 'de Does' in de Rijn.

De stichting van het kasteel

Het kasteel moet zijn gesticht vóór 1300. Het werd waarschijnlijk gebouwd door Diederic I van der Does, die door graaf Floris V van Holland (†1296) met het land aan de Does werd beleend.

Het kasteel bestond toen uit een zware rechthoekige woontoren van 8,5 bij 9 meter met een gracht daaromheen.

Vrij snel na de bouw van de toren werd ter verdediging binnen de slotgracht een ringmuur opgetrokken. Buiten de slotgracht stond een boerderij (een voorganger van de boerderij die er tegenwoordig nog staat – zie foto hieronder).

De Hoekse en Kabeljauwse twisten (midden 14de eeuw-eind 15de eeuw)

Het voormalige kasteelterrein, met op de achtergrond boerderij Doeshof.

In 1420, in de tijd van de Hoekse en Kabeljauwse twisten, werd in de omgeving van het kasteel zwaar gevochten. De nabij gelegen stad Leiden stond aan de kant van de Hoeken en werd daarom door een Kabeljauws leger belegerd. Alle kastelen in de buurt van de stad werden in brand gestoken. Dit had Huis ter Does ook moeten overkomen want het was bondgenoot van de stad, maar omdat het kasteel zich vrijwillig overgaf, werd Huis ter Does uiteindelijk 'slechts' geplunderd.

Na de plundering werden de verdedigingswerken van Huis ter Does aangepakt: de oude verzakte ringmuur werd afgebroken, en nadat de slotgracht was leeg gehoosd, werd op de bodem van de gracht een nieuwe ringmuur gefundeerd. De nieuwe ringmuur was veel zwaarder dan de oude en was ook voorzien van halfronde muurtorens (zie bovenste tekening).

Ondanks de bouwwerkzaamheden raakte het kasteel al in dezelfde eeuw in verval. In 1481 werd het kasteel in de strijd tussen de Hoeken en de Kabeljauwen weer geplunderd; in 1489 zag de toenmalige kasteelheer Foy van der Does zich genoodzaakt zijn voorvaderlijk slot te verkopen.

Plattegrond van het verdwenen kasteel; in het zwart de oorspronkelijke woontoren en de eerste ringmuur; in het blauw de ringmuur uit 1420 (wat daarvan terug is gevonden).

Nieuwe bewoners

Het kasteel kwam in handen van Arent van IJsselsteyn. Echter de stad Leiden eiste het kasteel op als onderdeel van haar verdedigingswerken en Arent raakte het kasteel kwijt. Ondertussen bleek het kasteel zo vervallen te zijn dat er serieus aan gedacht werd om het af te breken. Maar door ingrijpen van de graaf van Egmond kreeg Arent van IJsselsteyn in 1492 het kasteel weer in handen, zodat het kasteel bleef bestaan. Arent liet het kasteel waarschijnlijk opknappen en ook liet hij rond 1500 een nieuwe woonvleugel bouwen tussen de donjon en de westkant van de ringmuur (merkwaardig genoeg is hiervan later bij de opgravingen zeer weinig teruggevonden).

Later brak de tachtigjarige oorlog uit (1568-1648). De nabij gelegen stad Leiden werd in 1573 belegerd door de Spanjaarden en waarschijnlijk bezetten deze het kasteel. In 1574 werd de stad ontzet en de vluchtende Spanjaarden staken het kasteel in brand.

Daarna kwam het kasteel in 1591 in handen van Jonkheer Pieter van der Does. Deze was baljuw, dijkgraaf van Rijnland en schout van Leiden. Bijzonder is dat Pieter van der Does geen nakomeling was van de eerdere eigenaren, maar uit een andere familie Van der Does afstamde. Pieter van der Does knapte het kasteel op en liet een molen bouwen om het land achter het kasteel te bemalen.

In 1599 kwam het kasteel in het bezit van het geslacht Van Mathenesse. In 1725 ging het over op het geslacht Pieck (van Zoelen).

Gevelsteen van het Huis ter Does; hierop is het wapen van de heren van der Does nog net te onderscheiden. (Leiderdorps Museum)

De afbraak

Begin 18de eeuw ontstond een landbouwcrisis waardoor de inkomsten van het landgoed sterk verminderden; daarnaast bleven de kosten voor onderhoud hoog. Het kasteel raakte in verval en werd niet bewoond. Uiteindelijk werd Huis ter Does rond 1740 afgebroken. Het is daarna nooit meer herbouwd.

Opgravingen

In 1952 werden de resten van Huis ter Does door J.G.N.Renaud opgegraven en uitvoerig onderzocht. Hierbij kon de plattegrond van het kasteel worden gereconstrueerd (zie tekening hierboven) en kon de bouwgeschiedenis worden vastgesteld.

Vandaag de dag

Van Huis ter Does is bovengronds zo goed als niets overgebleven. Wel zijn de contouren van de voormalige slotgracht nog herkenbaar en ook zijn enkele oude tuinmuren nog te zien.

Het voormalige kasteelterrein is vanaf de weg te zien.

[Hoofdmenu]

Tekst: Mathieu Fannee

Geraadpleegde literatuur:

Dolmans, M. & Thunnissen, C. (2002). Het oudste Leiderdorp ligt onder je voeten, Leiderdorp uit archeologische en historische bron, Stichting Comité Doesbrug nr 6, p.33-35;

Fockema Andreae, S.G., Renaud, J.G.N. & Pelinck, E. (1974). Kastelen, Ridderhofsteden en Buitenplaatsen in Rijnland, Gysbers & Van Loon, Arnhem, p.44-45, p.73;

Haersma Buma, M. van (2006). De kastelen van Leiderdorp: te Waard, ter Zijl, Berendrecht, ter Mey en ter Does, (...) Ontstaansgeschiedenis, status en context. Doctoraalscriptie kunstgeschiedenis, architectuur, Universiteit Leiden, p.51-56;

Hartog, E. den & Immerseel, R.H.M. van & Coops, A. (2002). Kastelen en buitenplaatsen in en rond Leiden, Jaarboek 2001-2002, Kastelenstichting Holland en Zeeland, p.13;

Oerle, Dr.Ir. H.A. van (1975). Leiden binnen en buiten de Stadsvesten, E.J. Brill, Leiden, p.14-15;

Reijen, Paul E. van (1976). Middeleeuwse kastelen in Nederland, Unieboek b.v., Bussum. (3de herziene druk), p.65-66;

Stöver, Jos et al (2000). Kastelen en buitenplaatsen in Zuid-Holland, Walburg Pers, Zutphen, p.449;

Wit, A. et al (2007). Huizen als Kastelen, in en om Leiderdorp 1200-1800. Leiderdorps Museum, p.45-52;

(geen auteur) Verdediging & Verzet. Open Monumentendagen 2004 - Leiden en Omstreken, p.89-91;

http://home.tiscali.nl/~kastelenzuidholland/;

Illustraties:
(tekening) Mathieu Fannee, naar een tekening van Dirk Verrijck (18de eeuw);
(foto gevelsteen) Mathieu Fannee (de steen is te bewonderen in het Leiderdorpse Museum te Leiderdorp);
(foto boerderij en kasteelterrein) Mathieu Fannee;
(plattegrond) bewerking (door M.Fannee) van een plattegrond van J.G.N. Renaud, gevonden in: Oerle, Dr.Ir. H.A. van (1975). Leiden binnen en buiten de Stadsvesten, E.J. Brill, Leiden, p.15;