De Hamtoren gezien vanuit het noorden. .

De Hamtoren

De Hamtoren is een omgrachte vierkante donjon. Het is het enige overblijfsel van een kasteel dat ooit omvangrijker was: kasteel Den Ham.

De Hamtoren staat bij Vleuten (Utrecht), op korte afstand van de spoorlijn tussen Vleuten en Woerden.

De stichting van het kasteel

Kasteel Den Ham werd mogelijk al gesticht in de 12de eeuw, en was toen gebouwd van hout.

De oudst bekende eigenaar wordt vermeld in 1239-1241: het was de ridder Rothard Utenham, een bisschoppelijke ministeriaal die afstamde van het geslacht van de heren van Woerden.

Het stenen kasteel

Het stenen kasteel werd vermoedelijk gebouwd rond 1259 door ridder Bernard Utenham. Waarschijnlijk was deze Bernard de kleinzoon van Rothard Utenham.

Rechts in het donkerblauw, de als enige overgebleven Hamtoren (in aanleg 13de-eeuws). Links in het zwart de oorspronkelijke (thans verdwenen) donjon.

Zijn kasteel bestond uit een stenen donjon van twee of drie verdiepingen. Niet lang na de bouw werd tegen de donjon een woonvleugel opgetrokken. Vervolgens werd tegen de woonvleugel een tweede toren gebouwd (op de plaats van de huidige toren), waardoor het kasteel een U-vormige plattegrond kreeg (zie plattegrond hiernaast).

Later werd de ruimte tussen de twee torens afgesloten door een weermuur, waardoor een binnenplaats ontstond.

De kasteelheren

Bernard Utenham – de bouwer van het stenen kasteel - sneuvelde in 1272 tegen de Friezen. Hij werd opgevolgd door zijn zoon, ridder Frederik Utenham. In 1325 droeg Frederik Utenham het kasteel op aan de graaf van Holland, van wie hij het in leen terugontving. [uitleg]

De achterkleinzoon van Frederik Utenham, die ook Frederik heette, werd in 1442 met het kasteel beleend. Hij was maarschalk van het Nederkwartier (gedeelte van Gelre) en het Sticht (het Bisdom Utrecht). Hij maakte zich samen met zijn zoon aan afpersing schuldig. In 1465 werden ze daarvoor gevangen gezet, maar wisten een jaar later weer te ontsnappen. In 1471 werd de zoon van Frederik vergiffenis geschonken. Deze zoon heette – dat was te verwachten - ook Frederik Utenham.

Den Ham belegerd

In 1481 was Frederik Utenham in krijgsdienst bij de bisschop van Utrecht David van Bourgondië, die in conflict was met de Hoekse poorters van de stad Utrecht.

Omdat Frederik Utenham de bisschop steunde, besloten de Utrechtse poorters om kasteel Den Ham te belegeren. Na een beleg van tien weken werd het kasteel bestormd, ingenomen, geplunderd en in brand gestoken.

Frederik Utenham bleek echter niet op het kasteel te zitten: hij zat veilig op kasteel Nijenrode, waar soldaten van de bisschop gelegerd waren. De Utrechters kwamen ook Nijenrode belegeren. Het kasteel werd net als Den Ham ingenomen en verwoest. Frederik Utenham werd gevangen genomen en in 1482 werd hij in Utrecht onthoofd.

Een jaar later, nadat de bisschop van Utrecht in zijn macht was hersteld, werd kasteel Den Ham waarschijnlijk in zijn oude vorm herbouwd (het muurwerk van de huidige Hamtoren dateert uit die tijd). Het kasteel bleef daarna een leen van Utrecht.

Verbouwingen

In de 16de en 17de eeuw werd Den Ham voor bewoning beter geschikt gemaakt: in het bijzonder werd de woonvleugel verbouwd tot een vleugel die de hele binnenplaats in beslag nam.

In 1687 stierf het geslacht Utenham uit. Het kasteel veranderde meerdere malen van eigenaar en werd slecht onderhouden.

De sloop

Omstreeks 1870 werden bijna alle gebouwen gesloopt; alleen de Hamtoren bleef staan.

Vandaag de dag

De Hamtoren is het enige wat is overgebleven van het middeleeuwse kasteel. De toren is met dak en koepeltje wel 34 meter hoog, en telt zes verdiepingen.

De toren wordt bewoond en is dus niet te bezichtigen, maar het is vanaf de weg te zien.

[Hoofdmenu]

Tekst: Mathieu Fannee

Met dank aan de 'Historische Vereniging Vleuten De Meern Haarzuilens' en aan de beheerder van www.kasteleninutrecht.eu die mijn vragen over de Hamtoren telefonisch respectievelijk per e-mail beantwoordden.

En met dank aan Hans Vogels voor zijn genealogische aanvullingen inzake de familie Utenham.

Geraadpleegde literatuur:

Janssen, H.L., Kylstra-Wielinga, J.M.M., & Olde Meiering, B. (red.) (1996). 1000 jaar kastelen in Nederland, Functie en vorm door de eeuwen heen, Uitgeverij Matrijs, Utrecht, p.93;

Kalkwiek, K.A. & Schellart, A.I.J.M. (red.) (1980). Atlas van de Nederlandse kastelen, A.W.Sijthoff's Uitgeversmaatschappij b.v., Alphen a/d Rijn, p.118-119;

Kransberg, D. & Mils, H. (1979). Kastelengids van Nederland; Middeleeuwen. Fibula-Van Dishoeck, Haarlem, p.80-82;

Reijen, Paul E. van (1976). Middeleeuwse kastelen in Nederland, Unieboek b.v., Bussum. (3de herziene druk), p.117;

http://www.kasteleninutrecht.eu/Hamtoren.htm;

Illustraties:
(foto's van de toren) Mathieu Fannee;
(plattegrond) auteur onbekend, gevonden op http://www.kasteleninnederland.nl/kasteel1147.php;
(tekening) anoniem, gevonden op http://www.kasteleninnederland.nl/kasteel1147.php;
(reconstructie) Mathieu Fannee, bewerking van een eigen foto, naar verschillende tekeningen en prenten uit o.a. de 17de eeuw;