Kasteel De Haar, gezien vanuit het zuidwesten. Het grootste gedeelte van het muurwerk aan deze kant dateert nog uit de periode 1505-1554.

Kasteel De Haar

Kasteel De Haar is een vijfhoekig waterkasteel. Het staat ten westen van het dorp Haarzuilens (Utrecht).

Van Kasteel De Haar wordt wel eens gedacht dat het een 19de-eeuws nepkasteel zou zijn. Wat een vergissing!

Het kasteel is bij herstelwerkzaamheden aan het einde van 19de eeuw weliswaar verbouwd en aangevuld, maar een groot deel van de muren van Kasteel De Haar dateert nog uit 1500! En de geschiedenis van dit kasteel gaat nog veel verder terug...

De stichting van het kasteel

Kasteel De Haar is waarschijnlijk gesticht in de 13de eeuw. Dit blijkt uit recent archeologisch onderzoek, uitgevoerd onder de voet van de Riddertoren (noordelijke toren). Hoe het oorspronkelijke kasteel er uitzag is niet bekend.

De eerste heren van de Haar

De oudst bekende heer van de Haar heette Werner. Hij wordt genoemd in een oorkonde uit 1247, waarin hij vermeld wordt onder de “ridders en ministerialen van de kerk”. [opmerking]

Plattegrond van het huidige kasteel. Van de oorspronkelijke kern zijn slechts sporen teruggevonden : spitsboog-vensters aan de zuidkant van het kasteel en een stuk hout uit de 13de eeuw onder de noordelijke toren.

In 1282 wordt weer een Werner van de Haar genoemd, waar iets meer over bekend is: hij bezat onder andere “het gerecht” van de Haar, wat betekent dat hij in de omgeving als schout de rechtspraak uitoefende. Deze Werner van de Haar overleed vóór 1309.

In 1365 wordt heer Gijsbrecht Boekel van de Haar genoemd. Hij hield het kasteel in achterleen van de bisschop van Utrecht. Gijsbrecht Boekel was geen echt belangrijke edelman: bij de politieke conflicten van zijn tijd was hij nauwelijks betrokken. Hij en zijn nakomelingen waren op regionaal niveau echter wel belangrijk. Maar als kleine edelen hebben ze op hun kasteel zeker geen luxueus leven geleid.

Gijsbrecht Boekel overleed vermoedelijk in 1419. Het kasteel vererfde op zijn zoon Gijsbert en later op zijn kleinzoon Werner.

Werner - de laatste heer van de Haar - overleed in 1440 zonder kinderen na te laten. Het kasteel vererfde op zijn zus Josina, die getrouwd was met een heer uit het aanzienlijke geslacht van Zuylen.

Kasteel De Haar, de toegangsbrug over de gracht (noordkant).

Kasteel De Haar belegerd

Na 1461 was het kasteel in handen van de zoon van Josina: Dirk van Zuylen van der Zevender. Mogelijk liet hij het kasteel grondig verbouwen en aanpassen aan het vuurgeschut.

Dirk van Zuylen stond in de twisten tussen de Hoeken en de Kabeljauwen (midden 14de eeuw-eind 15de eeuw) aan de kant van de Hoeken, tegen het Bourgondisch gezag. Het garnizoen van kasteel De Haar hielp de Hoeken dan ook oorlog voeren tegen de Bourgondisch-gezinde omgeving van de stad Utrecht (de Kabeljauwen).

Aanvankelijk verliep de strijd succesvol voor de Hoeken. Maar uiteindelijk kwamen de Kabeljauwen er weer bovenop en in 1482 kwam een Kabeljauws leger kasteel De Haar belegeren. De Kabeljauwen wisten de veertig man die het kasteel verdedigden aardig te intimideren: ze hoefden met hun donderbussen slechts over het kasteel heen te schieten om het tot overgave te dwingen. Daarna gaven de steden van Holland opdracht om het kasteel plat te branden. Van het kasteel bleef slechts een ruïne over.

Dirk van Zuylen van der Zevender overleed in 1503. In 1505 werd zijn zoon Steven van Zuylen vergiffenis geschonken voor de ontrouw van zijn vader en hij werd weer met De Haar beleend.

Het ontstaan van het huidige kasteel

Na 1505 liet Steven van Zuylen het kasteel herbouwen, dat vóór 1554 voltooid moet zijn geweest (zie tekeningen hieronder). Het kasteel kreeg toen voor een belangrijk deel het uiterlijk dat we tegenwoordig kennen. Alleen de noordkant zag er anders uit: het was waarschijnlijk door geldgebrek nooit afgekomen en was daarom maar half zo hoog als de rest van het kasteel.

In 1641 overleed de laatste heer (Johan) van Zuylen van de Haar kinderloos. Hij liet het kasteel na aan de kleinzoon van zijn zuster: Johan van Renesse van Moermond.

Het verval

Het kasteel vóór de restauratie in 1891 (boven) en vandaag de dag (onder), in beide gevallen vanuit het noordwesten.

In het rampjaar 1672, toen het leger van Lodewijk XIV de Republiek der Verenigde Nederlanden aanviel, werd het kasteel door de Fransen geplunderd en zwaar beschadigd. In 1674 had het kasteel ook nog te lijden onder een orkaan (die overigens ook het schip van de dom van Utrecht verwoestte). Desondanks werd het kasteel nog steeds bewoond; de laatste erfgenaam die nog op het kasteel woonde was Carel van Stembor (tussen 1736 en 1761).

In 1761 kwam het kasteel door vererving in handen van de familie Van Zuylen van Nijevelt; deze familie stamde niet rechtstreeks af van de middeleeuwse eigenaren, maar deelde wel met hen een voorvader uit de 14de eeuw. De familie Van Zuylen van Nijevelt kwam niet in het kasteel wonen; het verviel dus tot een ruïne.

De restauratie

In 1890 gaf Etienne van Zuylen van Nijevelt aan architect P.J.H. Cuypers opdracht om het kasteel te herbouwen, met behoud van zijn middeleeuwse vorm en van de nog aanwezige muren.

Het kasteel werd niet alleen gerestaureerd, het werd ook afgemaakt en zelfs vervolmaakt.
Terwijl het zuidelijke gedeelte van het kasteel min of meer in de oorspronkelijke toestand werd teruggebracht, werd het onvoltooid gebleven gedeelte in de noordkant van het kasteel door Cuypers naar eigen inzicht volgebouwd (zie foto's hiernaast).
Omdat er van het middeleeuwse interieur van het kasteel bijna niets meer over was, werd het door Cuypers in neo-gotische stijl herbouwd. De restauratie heeft 15 jaar in beslag genomen.

Jammer genoeg heeft Cuypers verzuimd om vóór de herbouw een onderzoek in te stellen naar de bouwgeschiedenis van het kasteel aan de hand van de middeleeuwse resten. Veel bouwsporen werden toen uitgewist of verdwenen achter nieuwbouw, waardoor het nu onmogelijk is de precieze stichtingsdatum van het kasteel vast te stellen.

In 2000 werd geconstateerd dat de middeleeuwse fundering het huidige kasteel niet langer kon dragen, wat een nieuwe restauratie noodzakelijk maakte.

Vandaag de dag

Het kasteel is te bezichtigen (tegen entree).

Foto hierboven: Het kasteel vanuit het zuidwesten, met links de voorburcht.

[Hoofdmenu]

Tekst: Mathieu Fannee

Met dank aan de 'Stichting Kasteel de Haar' voor de uitgebreide documentatie die deze me toestuurde over de bouwgeschiedenis van het kasteel, en aan de 'Historische Vereniging Vleuten De Meern Haarzuilens' die mijn vragen over Kasteel De Haar heeft beantwoord. Ook met dank aan de beheerder van www.kasteleninutrecht.eu die mijn vragen over de vroege geschiedenis van het kasteel heeft beantwoord.

Geraadpleegde literatuur:

Brouwers, M. & J. van Ditzhuijzen (2008). Zicht op kastelen. Uitgeverij Terra Lannoo B.V., Arnhem, p.116-117;

Janssen, H.L. & Nieuwenhuis, H. (1976). Kasteel de Haar, Deel VII uit de serie 'Nederlandse Kastelen' (Geheel herziene derde druk), Nederlandse Kastelenstichting, ANWB, p.19-27;

Kalkwiek, K.A. & Schellart, A.I.J.M. (red.) (1980). Atlas van de Nederlandse kastelen, A.W.Sijthoff's Uitgeversmaatschappij b.v., Alphen a/d Rijn, p.120-121;

Kransberg, D. & Mils, H. (1979). Kastelengids van Nederland; Middeleeuwen. Fibula-Van Dishoeck, Haarlem, p.78-80;

Reijen, Paul E. van (1976). Middeleeuwse kastelen in Nederland, Unieboek b.v., Bussum. (3de herziene druk), p.133;

Stichting Kasteel de Haar (geen auteur bekend; ongedateerd) Rapport over de bouwgeschiedenis van het kasteel (17 pagina's);

http://www.racm.nl/ (site van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten);
http://www.kasteeldehaar.nl/;
http://www.kasteleninnederland.nl/kasteel34.php;

Illustraties:
(foto van het kasteel vóór de restauratie) Nederlandse Kastelenstichting / G.L. Hasseleij Kirchner (1891), gevonden op http://www.kastelenbeeldbank.nl/Utrecht/Haar-Haarzuilens/index.htm;
(kleurenfoto's van het kasteel) Mathieu Fannee;
(plattegrond) auteur onbekend, gevonden op http://www.kasteleninnederland.nl/kasteel34.php;
(tekeningen van het kasteel in welstand) Jacobus Craandijk, gevonden op www.historischetopografie.nl;