De ruïne gezien vanuit het zuidwesten: links de 15de-eeuwse Bourgondische toren, rechts de 13de-eeuwse donjon. .

De ruïne van Kasteel Duurstede

Kasteel Duurstede is een vierkant waterkasteel. Het staat ten zuiden van Wijk bij Duurstede (Utrecht).

De stichting van het kasteel

Het kasteel is waarschijnlijk gesticht rond 1270. Het werd gebouwd door Zweder I van Zuylen, heer van Abcoude (†1287).
De heren van Abcoude hielden Duurstede eerst in leen van de graaf van Gelre, en vanaf 1328 van de bisschop van Utrecht.

Eerst bestond het kasteel slechts uit een vierkante donjon (zie foto hiernaast). Al gauw lieten de heren van Abcoude het kasteel vergroten, maar door de vele verbouwingen is nu niet meer na te gaan hoe het kasteel er toen precies uitzag.

Een successiestrijd

Plattegrond van het kasteel. Linksboven staat de Bourgondische toren; rechts in het zwart staat de vierkante donjon.

In 1407 stierf de toenmalige kasteelheer Willem van Abcoude zonder mannelijke nakomeling na te laten.
Zijn dochter Johanna en haar man Jan van Brederode mochten hem niet opvolgen, waardoor het kasteel vererfde op een neef van Johanna. Hierop trokken Johanna en Jan zich terug in een klooster.

Toch hadden Jan en Johanna hier geen vrede mee: na 1410 traden zij beiden uit het klooster en al spoedig trok Jan met een leger naar het kasteel om het in te nemen. De leenheer de bisschop van Utrecht nam dit niet: hij maakte korte metten met Jan, en Johanna werd teruggestuurd naar het klooster.

Het kasteel wordt een centrum van macht

In 1449 werd de neef van Johanna gedwongen om het kasteel aan het bisdom Utrecht te verkopen. Zo kwam het kasteel enige jaren later in handen van bisschop David van Bourgondië (1456-1496), een bastaardzoon van hertog Filips III van Bourgondië.

David van Bourgondië kon niet in Utrecht resideren omdat het generaal-kapittel daar een andere bisschop had gekozen: Gijsbrecht van Brederode. David vestigde zich daarom op kasteel Duurstede, waarna hij het kasteel grondig liet verbouwen en versterken.
Hij veranderde Duurstede in een vierkant kasteel met ronde hoektorens. Hij handhaafde de oorspronkelijke vierkante donjon en nam hem op in de nieuwe woonvleugels. Het is ook in die tijd dat de nog bestaande Bourgondische toren (zie foto hiernaast) werd gebouwd.

De gevangenneming van de heren van Brederode

David van Bourgondië maakte van het kasteel een centrum van macht en van bevordering van kunst en cultuur. Maar ook liet hij er de mensen die hem niet welgevallig waren opsluiten.

Zo had Reinoud II van Brederode zich verzet tegen de benoeming van David van Bourgondië tot bisschop van Utrecht (de rechtmatige bisschop Gijsbrecht van Brederode was Reinouds broer). Hoewel de Brederodes zich uiteindelijk bij de benoeming neerlegden, was David hun verzet niet vergeten. En de Bourgondiërs wilden de macht van de heren van Brederode een halt toeroepen...

...in 1470 liet David van Bourgondië Gijsbrecht, Reinoud en vijf van zijn zonen op het kasteel gevangen zetten. Vier van de zonen werden uiteindelijk vrijgelaten maar de laatste, Walraven, werd gevangen gehouden en gemarteld om hem te bewegen tegen zijn vader te getuigen. Dit mislukte en 's nachts ontsnapte Walraven uit het kasteel: hij wist zijn boeien los te krijgen, klom uit zijn raam via een koord van aan elkaar geknoopte kledingstukken, en zwom naar de overkant van de slotgracht. Even later vond hij een veilige toevlucht op kasteel Batestein. Voor Gijsbrecht en Reinoud liep het minder goed af: zij werden pas na jaren van martelingen losgelaten.

De 13de-eeuwse donjon.

Het kasteel verandert in een ruïne

De opvolgers van David van Bourgondië (†1496) woonden op het kasteel tot 1528. In dat jaar ontnam Karel V de bisschoppen van Utrecht hun wereldlijke macht: op het kasteel moesten de bisschop en zijn hofhouding plaats maken voor een eenvoudige rentmeester.

Aan het begin van de tachtigjarige oorlog (1568-1648) verviel het kasteel aan de Staten van Utrecht. Maar de Staten hadden geen geld voor onderhoud en het kasteel werd na 1580 niet meer bewoond: het raakte langzaam in verval.

In het rampjaar 1672, toen het leger van Lodewijk XIV de Republiek der Verenigde Nederlanden aanviel, werd de binnenstad van Wijk bij Duurstede door de Fransen verwoest, maar het kasteel bleef voorlopig bespaard.
Echter toen de Fransen weg waren, stelde de bevolking zich schadeloos voor de verwoeste woningen: de bewoners van de stad braken stenen uit de muren van het kasteel en versleepten ze voor de herbouw van hun huizen.

Consolidatie

In 1852 werd de ruïne definitief het eigendom van de stad Wijk bij Duurstede. Na 1883 en ook na de Tweede Wereldoorlog werd de ruïne geconsolideerd.

Vandaag de dag

Het kasteel ligt in een rustig park. Het kasteel is te bezichtigen (op maandag dicht).

Foto hierboven: de ingang van het park, met op de achtergrond de Bourgondische toren.

[Hoofdmenu]

Tekst: Mathieu Fannee

Geraadpleegde literatuur:

Janse, A. (2001). Ridderschap in Holland, portret van een adellijke elite in de late Middeleeuwen, Adelsgeschiedenis 1, Uitgeverij Verloren, p.306;

Kalkwiek, K.A. & A.I.J.M. Schellart (red.) (1980). Atlas van de Nederlandse kastelen, A.W.Sijthoff's Uitgeversmaatschappij b.v., Alphen a/d Rijn, p.112-113;

Kransberg, D. & H. Mils (1979). Kastelengids van Nederland; Middeleeuwen. Fibula-Van Dishoeck, Haarlem, p.76-77;

Kuipers-Verbuijs, M.J. et al (1997). Ruïnes in Nederland, Waanders Uitgevers, Zwolle, p.261-265;

Reijen, Paul E. van (1976). Middeleeuwse kastelen in Nederland, Unieboek b.v., Bussum. (3de herziene druk), p.74-77;

Renaud, J.G.N. (1985). De ruïne van Duurstede. Nieuwe reeks deel 9 uit de serie 'Nederlandse Kastelen', Nederlandse Kastelenstichting;

Lezing van de Kastelenstichting Holland en Zeeland over Yolande de Lalaing en de heren van Brederode, op 4 april 2009 in Vianen;

www.castles.nl/duur/duur.html;
www.kasteelduurstede.nl;
http://www.kasteleninutrecht.eu/Duurstede.htm;
http://www.antenna.nl/~daktari/horne.htm;

Illustraties:
(foto's van de ruine) Mathieu Fannee;
(plattegrond) http://www.kasteleninnederland.nl/kasteel1139.php;